Charakterystyka form pomocy społecznej

2.1. Zasiłek stały

Zasiłek stały należy do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, jego przyznanie i wypłata mieści się w zadaniach własnych gminy o charakterze obowiązkowym. Skierowany jest on do osób, które ze względu na swój wiek i stan zdrowia nie są  w stanie podjąć zatrudnienia a tym samym zapewnić sobie dochodu. Zgodnie z art. 37  ustawy o pomocy społecznej zasiłek stały przysługuje osobie powyżej 18 roku życia, samotnie gospodarującej, która jest niezdolna do pracy
z powodu wieku lub całkowicie niezdolna do pracy, w sytuacji gdy jej dochód nie osiąga kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej. W roku 2020 kryterium te wynosi 701 złotych. Zasiłek stały należy się również osobie pełnoletniej pozostającej w rodzinie, która ze względu na osiągnięty wiek bądź całkowitą niezdolność do pracy, jeżeli jej dochód, jak również dochód na osobę
w rodzinie są niższe niż kryterium dochodowe na osobę w rodzinie, które w 2020 roku wynosi 528 złotych. Kryteria dochodowe są weryfikowane co trzy lata, biorąc pod uwagę wyniki badań progu interwencji socjalnej. Aktualne kwoty zasiłków oraz kryteriów dochodowych  określone zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 11 lipca 2018 roku w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej .
W myśl ustawy o pomocy społecznej niezdolność do pracy z powodu wieku dotyczy osoby, która osiągnęła wiek emerytalny, który obecnie w przypadku kobiet wynosi minimum 60 lat, natomiast w przypadku mężczyzn 65 lat. Wiek ten jest ustalany indywidualnie odpowiednio do daty urodzenia, zgodnie z art. 24 ust. 1a
i 1b oraz art. 27 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach
o rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych . Również wskazana wyżej ustawa o emeryturach i rentach w art. 12 ust. 2 określa kto jest osobą niezdolną do pracy. Zgodnie z wymienionym przepisem niezdolna do pracy  jest  osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność po wykonywania pracy zarobkowej
z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie istnieje szansa odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Z kolei utracenie przez osobę zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy oznacza, że jest całkowicie niezdolna do pracy. Częściowa niezdolność do pracy oznacza natomiast, że osoba w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Należy również zaznaczyć, że całkowicie niezdolne do pracy są także osoby, które nie są zdolne do samodzielnej egzystencji , czyli nie potrafią samodzielnie zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych bez pomocy innych osób. Całkowita niezdolność do pracy z powodu niepełnosprawności dotyczy osób zaliczanych do I i II grupy inwalidzkiej oraz osób posiadających orzeczenie o znacznym bądź umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych .
Wysokość zasiłku stałego jest zależna od dochodu osoby ubiegającej się
o to świadczenie. Dochód ustala się zgodnie z zasadami określonymi w art. 8 ustawy o pomocy społecznej uwzględniając odrębne unormowania. Wysokość świadczenia ustala się, odejmując od kryterium dochodowego dochód osoby samotnie gospodarującej lub odpowiednio dochód na osobę w rodzinie.
W przypadku osób samotnie gospodarujących maksymalna wysokość kwoty zasiłku wynosi obecnie 645 złote. Ustawodawca w art. 37 ust. 3 określił również minimalną kwotę zasiłku stałego, który wynosi 30 złotych. Jeżeli osoby pobierające zasiłek stały nie podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnego
z innego tytułu wówczas  zostają oni  ubezpieczeni zdrowotnie przez ośrodek pomocy społecznej .
Ustawa o pomocy społecznej nie wskazuje czasu na jaki może być przyznany zasiłek okresowy. To organ wydający decyzję ustala okres pobierania tego świadczenia przez osobę uprawnioną. Art. 106 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej wskazuje jedynie początkową datę okresu zasiłkowego, którą jest pierwszy dzień miesiąca, w którym wpłynął wiosek o tego rodzaju świadczenie.
W związku z tym świadczenia pieniężne z pomocy społecznej przyznaje się
i wypłaca za okres miesiąca kalendarzowego, zaczynając od miesiąca, którym został złożony wniosek razem z odpowiednimi dokumentami. W sytuacji, gdy świadczenie nie obejmuje całego miesiąca, to przyznaje się je za niepełny miesiąc, dzieląc pełna kwotę zasiłku przez liczbę dni kalendarzowych  danego miesiąca
i mnożąc przez liczbę dni objętych uprawnieniem do świadczenia. Zasiłek stały może być przyznany bezterminowo, należy jednak wziąć pod uwagę pewne okoliczności. Przy ustalaniu okresu na jaki zostaje przyznany zasiłek dużą rolę odgrywa przesłanka przesadzająca o niezdolności do pracy. W sytuacji, gdy przesłanką przyznania zasiłku stałego jest niezdolność do pracy spowodowana wiekiem, mimo że jest ona nieodwracalna istnieje jednak możliwość zmiany dochodu lub mogą wystąpić inne okoliczności, które przesądzą o utracie uprawnień.  Jeżeli natomiast przyznany został zasiłek z powodu całkowitej niezdolności do pracy, organ wydający decyzję powinien wziąć pod uwagę okres, na jaki wydano orzeczenie wskazujące na tę niezdolność i nie wykraczać poza nią. Organ wydający decyzje o przyznaniu zasiłku systematycznie aktualizuje rodzinny wywiad środowiskowy dzięki czemu sprawdza zasadność pobierania zasiłku stałego.
W przypadku gdy ta sama osoba jest uprawniona do pobierania zasiłku stałego nie może pobierać go łącznie z rentą socjalną, świadczeniem pielęgnacyjnym, specjalnym zasiłkiem opiekuńczym czy też zasiłkiem dla opiekuna. Zasiłku stałego nie można także pobierać  razem z emeryturą lub rentą .

2.2. Zasiłek okresowy

    Kolejnym rodzajem świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej jest zasiłek okresowy, który przyznawany jest czasowo. W art. 38 ust. 1  ustawy
o pomocy społecznej wskazane zostały sytuacje, w których osoba prowadząca samotne gospodarstwo domowe bądź rodzina, której dochód jest niższy niż kryterium dochodowe odpowiednio osoby samotnie gospodarującej (701 zł) lub rodziny (528 zł) może uzyskać pomoc w formie zasiłku okresowego. Należą do nich w szczególności długotrwała choroba, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. Poprzez długotrwałą chorobę należy rozumieć chorobę przewlekłą, której leczenie jest rozłożone w czasie. Biorąc pod uwagę tą okoliczność do przyznania zasiłku okresowego długotrwała choroba musi być oceniana w kontekście trudnej sytuacji życiowej rodziny, a w związku z tym może ona ograniczać zdolność zarobkowania czy też powodować wzmożone wydatki. Osoba, która ubiega się o przyznanie zasiłku z powody niepełnosprawności lub bezrobocia ma obowiązek udokumentowania swojej sytuacji poprzez przedstawienie decyzji potwierdzającej uznanie jej za bezrobotnego lub niepełnosprawnego.  Sam fakt pozostawania bez pracy nie musi oznaczać natomiast bezrobocia. W przypadku ubieganie się o świadczenie w formie zasiłku okresowego ze względu na możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego konieczne jest aby
w tym czasie toczyło się postepowanie w sprawie przyznania świadczenia
z ubezpieczenia społecznego bądź wsparcia społecznego. musi być oceniana
w kontekście trudnej sytuacji życiowej rodziny, a w związku z tym może . Wyżej wskazane przesłanki udzielenia zasiłku okresowego mają charakter przejściowy
z uwagi na to, że mogą być one przezwyciężone. Możliwe jest również przyznanie zasiłku okresowego w innych okolicznościach niż wyżej wskazane, liczy się bowiem fakt, że dana osoba znalazła się w trudnej sytuacji połączonej
z niemożliwością jej samodzielnego przezwyciężenia. Wymienione w art. 38 ust.  1 ustawy o pomocy społecznej przyczyny przyznania opisanego świadczenia mają więc charakter przykładowy .
    Ustawodawca w art. 38 ust. 4 o pomocy społecznej wskazał, że kwota zasiłku okresowego nie może być niższa nić 20 złotych. Natomiast maksymalna wysokość tego świadczenia w przypadku osoby prowadzącej jednoosobowe gospodarstwo domowe nie może przekroczyć kwoty 418 złotych miesięcznie i jest on ustalany do wysokości różnicy pomiędzy kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej a jej dochodem. Z kolei zgodnie z art. 38 ust 2 pkt 2
w przypadku rodziny wysokość świadczenia przyznawana jest do wysokości różnicy między kryterium dochodowym rodziny a dochodem tej rodziny.
|W przypadku zasiłku okresowego ustawa o pomocy społecznej poprzez w art. 38 ust. 3 wskazuje dodatkowo zastrzeżenia co do wysokości zasiłku okresowego. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu kwota tego zasiłku nie może być niższa niż 50% różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej
a dochodem tej osoby i kryterium dochodowym rodziny a dochodem tej rodziny. Ustawodawca w kolejnym artykule tj. 38 ust. 4 o pomocy społecznej ostatecznie wskazał, że kwota zasiłku okresowego nie może być niższa niż 20 złotych. W myśl art. 38 ust. 6 ustawy o pomocy społecznej Rada Gminy w drodze uchwały może podwyższyć kwoty kryterium dochodowego, które uprawniają do otrzymania zasiłku okresowego .
    Świadczenie w postaci zasiłku okresowego przyznawane jest na okres, który jest niezbędny do pokonania ciężkiej sytuacji, w jakiej znalazł się wnioskodawca. Czas na jaki zostaje przyznany zasiłek ustala organ administracji w wyniku przeprowadzonego postepowania dowodowego i określa go w drodze decyzji administracyjnej. W tym zakresie organ podejmuje decyzję w ramach uznania administracyjnego. Okres na jaki przyznano opisywany zasiłek  nie powinien być krótki, aby ta niewielka pomoc finansowa miała jakikolwiek sens i powinna obejmować co najmniej kilka miesięcy. Zgodnie z art. 38 ust. 4 i art. 106 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej niezbędne jest ustalenie miesięcznej wysokości świadczenia, taka też powinna być częstotliwość wypłaty zasiłku. Okres zasiłkowy wyznacza miesiąc złożenia wniosku przez potrzebującego. Świadczenie to jest wypłacane od pierwszego dnia miesiąca, w którym wniosek wpłynął  bez względu na to czy wpłynął pierwszego czy ostatniego dnia danego miesiąca .
    Zasiłek okresowy w znacznej większości jest świadczeniem bezzwrotnym. Istnieje jednak możliwość, zgodnie z art. 41 pkt. 2 ustawy o pomocy społecznej, że pomimo przekroczenia kryterium dochodowego, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, zasiłek okresowy może zostać przyznany, pod warunkiem  jego częściowego bądź całkowitego zwrotu. Pobieranie zasiłku kresowego nie można łączyć z pobieraniem renty lub emerytury.

2.3. Zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy

    Mając na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych ustawodawca wprowadził w art. 39 ustawy o pomocy społecznej świadczenie w formie zasiłku celowego. Dominująca wykładnia pojęcia niezbędnych potrzeb bytowych oznacza takie potrzeby, bez zaspokojenia których osoba nie może egzystować, zagrożone są warunki jej istnienia, a w szczególności życia lub zdrowia. W głównej mierze przyznawany jest on na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów, napraw w mieszkaniu oraz kosztów pogrzebu. Katalog ten ma charakter otwarty, czyli istnieje możliwość przyznania zasiłku celowego z innego powodu, który podlega indywidualnej ocenie i analizie sytuacji określonej osoby  lub rodziny. Zasiłek celowy nie jest przyznawany na pokrycie pełnych comiesięcznych kosztów utrzymania osoby objętej pomocą. Ma on charakter pomocy doraźnej w związku z czym skierowany jest na realizacje konkretnego celu bytowego. Przyznanie zasiłku celowego i jego wysokość jest zależna od uznania organy administracyjnego oraz od możliwości finansowych organu pomocy społecznej.  Omawiany zasiłek nie stanowi świadczenia obligatoryjnego, który organ administracji publicznej musi przyznać, gdy wnioskodawca spełnia określone w ustawie warunki. Należy on do świadczeń o charakterze fakultatywnym, które może ale nie musi zostać przyznane nawet, gdy zostały spełnione ustawowe kryteria . Sprawę o przyznaniu zasiłku celowego należy rozpatrywać w momencie wydawania rozstrzygnięcia, a nie stanu jaki istniał
w czasie składania wniosku. W przeciwnym wypadku dochodziło by do wydatkowania pieniędzy publicznych  pomimo zażegnania sytuacji wymagającej wsparcia w formie zasiłku celowego .
    Zasiłek celowy jest świadczeniem pieniężnym zależnym od kryterium dochodowego. Jednak nie jest on wskazany dokładnie jak to ma miejsce
w przypadku zasiłku stałego i okresowego, natomiast wynika on z art. 8 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. W związku z tym kryterium dochodowe jest takie samo jak w przypadku dwóch wcześniej opisanych zasiłków. Rada gminy może podwyższyć kryterium dochodowe w drodze uchwały. Świadczenie w postaci zasiłku celowego może być przyznane osobie samotnie gospodarującej, osobie w rodzinie bądź rodzinie oczywiście pod warunkiem spełnienia określonych w przepisach kryteriów dochodowych oraz wystąpienia przynajmniej jednego z powodów udzielania pomocy społecznej  wymienionych w art. 7 ustawy o pomocy społecznej lub innych okoliczności, które uzasadniają udzielenie pomocy .
Ustawa o pomocy społecznej w art. 39 ust. 3 przewiduje możliwość udzielenia zasiłku celowego na pokrycie części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne osobom bezdomnym oraz innym osobom, które nie posiadają dochodu oraz nie mają możliwości uzyskania świadczeń na podstawie przepisów o powszechny ubezpieczeniu z Narodowego Funduszu Zdrowia. Zgodnie z art. 40 ust. 1 i 2 ustawy o pomocy społecznej zasiłek celowy może być przyznawany osobom lub rodzinom, które poniosły straty  wyniku zdarzenia losowego lub klęski żywiołowej czy ekologicznej. W tej sytuacji nie jest brany pod uwagę dochód poszkodowanych osób i zasiłek może nie podlegać zwrotowi na co wskazuje art. 40 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej. Jednak przyznanie pomocy
w omawianej formie nie posiada charakteru odszkodowania i nie musi pokrywać
w całości szkody majątkowej spowodowanej klęską żywiołową, nie może być również traktowany jako rekompensata za straty spowodowane tą klęską. Art. 39 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej wskazuje, że zasiłek celowy może również przybrać formę niepieniężną w postaci biletu kredytowanego. Może również być przyznany w celu realizacji postanowień kontraktu socjalnego. W tym przypadku może być on wypłacany niezależnie od dochodu, przez okres do 2 miesięcy od dnia, w którym osoba objęta kontraktem socjalnym, w trakcie jego realizacji, stała się osobą zatrudnioną. Zasiłek celowy jest świadczeniem jednorazowym, ale nie oznacza to, że nie może być realizowany w częściach. Zrealizowanie konkretnej potrzeby może być rozłożone w czasie, np. remont, leczenie. Dodatkowo organ przyznający świadczenie może mieć wątpliwości co do celowości wydatkowania przyznanej kwoty. Nie ma zatem przeszkód by zasiłek celowy został wypłacany
w częściach .
Innym rodzajem zasiłku celowego przyznawanego bez względu na kryterium dochodowe jest specjalny zasiłek celowy, który jest przyznawany bezzwrotnie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, a jego wysokość nie może przekraczać kwoty kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub rodziny. Zasiłek ten został przewidziany w art. 41 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. Natomiast w kolejny punkcie tego artkułu ustawodawca przewidział również możliwość udzielenia pomocy, bez względu na dochód, w formie zasiłku okresowego, celowego lub pomocy rzeczowej, pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową. Zgodnie z art. 41 ustawy o pomocy społecznej wymienione wyżej świadczenia mogą być przyznane wyłącznie na wniosek osoby albo rodziny o dochodach przekraczających kryterium dochodowe .
Świadczenia zawarte w art. 41 ustawy o pomocy społecznej należy tratować jako szczególna pomoc doraźna, która ukierunkowana jest na konkretny cel bytowy. Ich przyznanie wymaga szczegółowej oceny. Dla stwierdzenie przez organ pomocy społecznej, czy szczególnie uzasadniony przypadek zaistniał, należy ustalić sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową strony, w tym faktyczny dochód miesięczny, wydatki strony związane z jej utrzymaniem, z uwzględnieniem stanu zdrowia strony i kosztów ponoszonych na mieszkanie. Dopiero ustalenie tych elementów pozwali dokonać oceny, czy zostały spełnione ustawowe przesłanki pozwalające na przyznanie świadczenia. Przyznanie specjalnego zasiłku celowego i zwrotnych zasiłków: okresowego i celowego oraz pomocy rzeczowej następuje w ramach uznania administracyjnego. W świetle art. 41 u.p.s. uznanie administracyjne obejmuje następujące kwestie: samo przyznanie świadczenia, jego wysokość61 oraz okres, na który świadczenie zostało przyznane, a ponadto w przypadku zasiłku okresowego, zasiłku celowego lub pomocy rzeczowej, pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową. Organ decyduje w ramach swobodnego uznania, czy wnioskodawca dokonuje zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową .

2.4. Praca socjalna
   
    Niezwykle istotną rolę w systemie pomocy społecznej zajmuje pomoc socjalna. Jest ona podstawową formą pomocy o charakterze niepieniężnym, określona w art. 15 pkt 2 oraz art. 36 pkt 2 lit. a ustawy o pomocy społecznej
Pojęcie pracy socjalnej zawarte zostało w ustawie o pomocy społecznej,
a dokładnie w art. 6 pkt 12. Zgodnie z jego treścią praca socjalna to działalność zawodowa, której celem jest pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi. Zgodnie z art. 45 ust.  ustawy o pomocy społecznej praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisko społecznym. Praca socjalna może być samodzielną formą świadczenia
z pomocy społecznej jak również towarzyszącą innym świadczeniom zarówno
w ramach pomocy środowiskowej oraz instytucjonalnej .
Praca socjalna może być prowadzona z indywidualnym podmiot, czyli osoba lub rodziną oraz ze społecznością lokalną. W pierwszym przypadku jej celem jest rozwinięcie lub wzmocnienie ich aktywności i samodzielności życiowej, natomiast w drugim w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokajania potrzeb członków społeczności. Praca socjalna to każdy rodzaj zorganizowanej pomocy, której celem jest poprawa sytuacji życiowej jednostek oraz grup społecznych .
Pomoc socjalna jest świadczona osobom i rodzinom bez wymogu stosowania kryterium dochodowego, co oznacza, że może z niej skorzystać każdy zainteresowany bez względu na osiągany dochód. Jest ona zadaniem własnym gmin o charakterze obowiązkowym, który zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 10 ustawy
o pomocy społecznej realizują ośrodki pomocy społecznej.
Praca socjalna świadczone jest przez pracownika socjalnego. Realizują oni kwestie, które dotyczą świadczeń z pomocy społecznej, rozwiązują problemy zaspokajające potrzeby poszczególnych klientów. Biorąc pod uwagę podstawowy model pracy socjalnej  rozwiazywania problemów są złożone i przebiegają w kilku formach: analiza problemu, rozpatrzenie rozwiązań, wybranie najlepszych sposobów rozwiązania problemów i zaspokajania potrzeb oraz ocena tych zmian. Pracownik socjalny podczas współpracy z klientem musi wspólnie z nim dokonywać zmian w jego sytuacji życiowej, wykorzystując przy tym zdobytą wiedzę oraz posiadane doświadczenie. Pracownik socjalny uznając problem,
z którym boryka się klient, daje mu możliwość jego samodzielnego rozwiązania, musi respektować jego zdanie oraz prawo do samostanowienia. Ich relacja musi być oparta na wzajemnej współpracy oraz partnerstwie, ponieważ tylko w ten sposób można osiągnąć zamierzone efekty .
Praca socjalna ujawnia takie negatywne zjawiska społeczne, jak: bezrobocie, ubóstwo, uzależnienia, bariery w dostępie do dób kultury i oświaty. Dzięki pracy socjalnej ukazywane są warunki, które spychają jednostki oraz całe grupy społeczne na margines, pozbawiając je środków materialnych i możliwości pokonania trudnych dla nich sytuacji. Do podstawowych wartości pracy socjalnej należą: godność osób i rodzin, ich wolność, równość oraz prawo do samostanowienia. Biorąc pod uwagę pierwszą z tych wartości, tj. godność osób
i rodzin niezwykle istotne jest, żeby praca socjalna opierała się na poszanowaniu  godności ludzkiej i wartości poszczególnych jednostek, każda działalność pomocowa służyć ma umożliwieniu ludziom życia w godnych warunkach. Wolność osób i rodzin wyrażona jest w poszanowaniu decyzji wyborów osoby, a także prawa do współuczestnictwa oraz współkształtowania procesu interwencji. Z kolei równość osób i rodzin przejawia się w dbałości o różność szans, przyjmowanie wszystkich ludzi takimi jakimi są bez preferowania wybranych kategorii jednostek czy grup społecznych. Natomiast samostanowienie jest równoznaczne z uznaniem, że człowiek ma prawo postępować zgodnie ze swoją wolą . 
Ustawa o pomocy społecznej w art. 45 ust. 2  wprowadziła możliwość pracy socjalnej na podstawie kontraktu socjalnego. Zgodnie z art. 108 ustawy kontrakt socjalny to umowa zawarta pomiędzy pracownikiem socjalnym a osobą, zgłaszającą się po pomoc. Wzór kontraktu socjalnego określa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 roku w sprawie wzoru kontraktu socjalnego .
W kontrakcie socjalnym wpisywane są dane świadczeniobiorcy oraz imię
i nazwisko pracownika socjalnego. Strony umowy wspólnie dokonują oceny sytuacji życiowej osoby ubiegającej się o pomoc poprzez ustalenie przyczyn trudnej sytuacji życiowej, możliwości osoby pozwalające na pokonanie trudnej sytuacji, posiadane ograniczenia powodujące utrudnienie w rozwiązaniu tej sytuacji. W kontrakcie określony zostaje cel główny, który ma zostać osiągnięty poprzez jego zawarcie oraz cele szczegółowe. Zarówno beneficjent jak i pracownik socjalny dokonują zobowiązania wykonania określonych działań w ustalonym terminie. Realizacja kontraktu socjalnego jest poddawana systematycznej ocenie. Jeżeli wystąpią trudności w jego realizacji lub zaistnieją nowe okoliczności, dokonuje się jego zmian poprzez określenie nowych działań w wyznaczonych terminach. Zakończeniem kontraktu socjalnego jest ocena realizacji działań ustalonych w kontrakcie socjalnym. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej odmowa zawarcia przez wnioskodawcę kontraktu socjalnego lub niedotrzymanie jego postanowień może stanowić podstawę do ograniczenia świadczeń z pomocy społecznej lub odmowy przyznania świadczenia .

2.5. Pozostałe formy pomocy społecznej
   
Poza omówionymi wcześniej formami pomocy społecznej o charakterze pieniężnym, takimi jak zasiłek stały, okresowy, celowy i specjalny zasiłek celowy, ustawa o pomocy społecznej w art. 36 pkt 1 wskazuje na istnienie jeszcze innych form świadczeń pieniężnych i należą do nich:
- zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnieni,
- pomoc na usamodzielnienie oraz kontynowanie nauki,
- świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy udzielone w związku z okolicznością, o której mowa w art.159 ust.1 pkt 1 lit. c lub d ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach,
- wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez sąd.
Oprócz przedstawionej w poprzednim podrozdziale pracy socjalnej ustawa o pomocy społecznej przewiduje jeszcze inne formy pomocy o charakterze niepieniężnym. Zgodnie z art. 36 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej należą do nich:
- bilet kredytowany,
- składki na ubezpieczenie zdrowotne i społeczne,
- pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie,
- sprawienie pogrzebu,
- poradnictwo specjalistyczne,
- interwencja kryzysowa,
-  schronienie,
-  posiłek,
- niezbędne ubranie,
- usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz
w rodzinnych domach pomocy,
- specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia
-  mieszkanie chronione,
- pobyt i usługi w domu pomocy społecznej,
- pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym
w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie – w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych.
Pomoc pieniężna na ekonomiczne usamodzielnienie może przyjmować formę jednorazowego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki. Zgodnie z art. 43 ustawy o pomocy społecznej pożyczka taka nie podlega oprocentowaniu. Warunki jej udzielania i spłaty są określane w umowie z gminą. Omawiana pożyczka może być umorzona w całości bądź w części. Adresatem tej formy pomocy jest osoba i rodzina znajdująca się w trudnej sytuacji życiowej, której nie jest w stanie przezwyciężyć samodzielnie. Szczególnymi powodami odmowy pomocy na usamodzielnienie są:
- uchylanie się przez osobę lub rodzinę ubiegającą się o pomoc od podjęcia odpowiedniej pracy w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy albo poddania się przeszkoleniu zawodowemu;
- otrzymanie pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie z innego źródła.
Przy udzielaniu pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie gmina współdziała
z powiatowym urzędem pracy .
Pomoc pieniężna na usamodzielnienie przysługuje osobie usamodzielnianej, w przypadku gdy skierowanie na pobyt całodobowy do domu pomocy społecznej, specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego, specjalnego ośrodka wychowawczego albo młodzieżowego ośrodka socjoterapii zapewniającego całodobową opiekę nastąpiło na podstawie orzeczenia sądu. Pomoc ta przysługuje osobie usamodzielnianej opuszczającej dom pomocy społecznej, specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy albo specjalny ośrodek wychowawczy, w przypadku gdy osoba ta jest zdolna do samodzielnej egzystencji. Pomoc pieniężna na usamodzielnienie przysługuje osobie opuszczającej dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, jeżeli bezpośrednio przed przyjęciem do takiego domu przebywała co najmniej rok w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej, w domu pomocy społecznej, w schronisku dla nieletnich, w zakładzie poprawczym, w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, w specjalnym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii zapewniającym całodobową opiekę albo w młodzieżowym ośrodku wychowawczym. Warunkiem uzyskania pomocy pieniężnej na usamodzielnienie jest zobowiązanie się osoby usamodzielnianej do realizacji indywidualnego programu usamodzielnienia, opracowanego wspólnie z opiekunem usamodzielnienia, zatwierdzonego przez kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie. W realizacji indywidualnego programu usamodzielnienia osobę usamodzielnianą wspiera opiekun usamodzielnienia, którym może być pracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodzinie, wychowawca, psycholog lub pracownik socjalny domu pomocy społecznej, schroniska dla nieletnich, zakładu poprawczego, specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego, specjalnego ośrodka wychowawczego, młodzieżowego ośrodka socjoterapii zapewniającego całodobową opiekę, młodzieżowego ośrodka wychowawczego, albo inna osoba wskazana przez osobę usamodzielnianą.
Pomoc pieniężna na usamodzielnienie i pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki przysługuje osobie usamodzielnianej:
- samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza 200% kwoty kryterium dochodowego na osobę samotnie gospodarującą;
- w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza 200% kwoty kryterium dochodowego na osobę w rodzinie .
Cudzoziemcom, którzy mieszkają i przebywają w Polsce oraz legitymują się odpowiednimi dokumentami pobytowymi przysługują świadczenia z pomocy społecznej na zasadach ogólnych. Natomiast wybranej grupie przysługują szczególne uprawnienia Cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą, lub zezwolenie na pobyt czasowy w celu połączenia się z rodziną, udzielone w związku z uzyskaniem statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, udziela się pomocy, której celem jest wsparcie procesu ich integracji. Pomocą objęte są także małoletnie dzieci oraz małżonek cudzoziemca. Pomoc dla cudzoziemca jest realizowana w ramach indywidualnego programu integracji,  uzgodnionego między powiatowym centrum pomocy rodzinie a cudzoziemcem, określającego wysokość, zakres i formy pomocy, w zależności od indywidualnej sytuacji życiowej cudzoziemca i jego rodziny. Indywidualny program integracji zawiera wzajemne zobowiązania stron, które ustalone są ustawowo, a program dokonuje jedynie ich doprecyzowania
i dostosowania do indywidualnej sytuacji cudzoziemca.
Pomoc rzeczowa na ekonomiczne usamodzielnienie jest zadaniem gminy
o charakterze nieobowiązkowy. Pomoc w formie rzeczowej w celu ekonomicznego usamodzielnienia następuje przez udostępnienie maszyn i narzędzi pracy stwarzających możliwość zorganizowania własnego warsztatu pracy oraz urządzeń ułatwiających pracę niepełnosprawnym. Udostępnienie tych przedmiotów następuje na podstawie umowy użyczenia .
Sprawowanie pogrzebu to świadczenie niepieniężne dla osób, które nie posiadały świadczeń emerytalno-rentowych oraz osób zobowiązanych do pokrycia kosztów pogrzebu, które nie są w stanie tego zrobić samodzielnie. Sprawienie pogrzebu odbywa się w sposób ustalony przez gminę, zgodnie z wyznaniem zmarłego lub też zgodnie z wyrażoną przez niego wolą odnośnie sposobu pochowania, a jeżeli nie są one znane - zgodnie z wolą jego osób bliskich.
W przypadku pokrycia kosztów pogrzebu przez gminę poniesione wydatki podlegają zwrotowi z masy spadkowej, jeśli po osobie zmarłej nie przysługuje zasiłek pogrzebowy.
Interwencja kryzysowa stanowi zespół interdyscyplinarnych działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin będących w stanie kryzysu. Celem interwencji kryzysowej jest przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie, a dzięki temu zapobieganie przejściu reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej. Interwencją kryzysową obejmuje się osoby i rodziny bez względu na posiadany dochód.
W ramach interwencji kryzysowej udziela się natychmiastowej specjalistycznej pomocy psychologicznej, a w zależności od potrzeb – poradnictwa socjalnego lub prawnego w sytuacjach uzasadnionych – schronienia do 3 miesięcy.
Poradnictwo specjalistyczne, w szczególności prawne, psychologiczne
i rodzinne, jest świadczone osobom i rodzinom, które wykazują trudności lub potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu problemów życiowych, niezależnie od dochodu. Poradnictwo prawne realizowane jest poprzez udzielenie informacji
o obowiązujących przepisach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów. Z kolei poradnictwo psychologiczne realizowane jest poprzez procesy diagnozowania, profilaktyki
i terapii. Poradnictwo rodzinne obejmuje problemy funkcjonowania rodziny,
w tym problemy wychowawcze w rodzinach naturalnych i zastępczych oraz problemy opieki nad osobą niepełnosprawną, a również terapię rodzinną .
Usługi opiekuńcze jako formy pomocy społecznej realizowane są przez ośrodki pomocy społecznej jako zadania obligatoryjne gminy lub w ramach zadań zleconych przez administrację rządową. Zgodnie z art. 50 ustawy o pomocy społecznej usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania przysługują:
- osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, a jest jej pozbawiona,
- osobie, która wymaga pomocy innych osób, a rodzina, a także wspólnie niezamieszkujący małżonek, wstępni, zstępni nie mogą takiej pomocy zapewnić.
Usługi opiekuńcze obejmują pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację oraz, w miarę możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem. Pracownik socjalny, przyznając usługi opiekuńcze, ustala ich zakres, okres i miejsce świadczenia. Wysokość odpłatności za usługi uzależniona jest od sytuacji rodzinnej osoby oraz jej dochodu lub dochodu na osobę w rodzinie.
Osoba lub rodzina ma prawo do schronienia, posiłku i niezbędnego ubrania, jeżeli jest tego pozbawiona. Udzielenie schronienia następuje przez przyznanie tymczasowego miejsca noclegowego w noclegowniach, schroniskach, domach dla bezdomnych i innych miejscach do tego przeznaczonych. Przyznanie niezbędnego ubrania następuje przez dostarczenie osobie potrzebującej bielizny, odzieży
i obuwia odpowiednich do jej indywidualnych właściwości oraz pory roku. Pomoc doraźna albo okresowa w postaci jednego gorącego posiłku dziennie przysługuje osobie, która własnym staraniem nie może go sobie zapewnić. W/w pomoc przyznana dzieciom i młodzieży w okresie nauki w szkole może być realizowana w formie zakupu posiłków.
Osobie, która ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę potrzebuje wsparcia w funkcjonowaniu
w codziennym życiu, ale nie wymaga usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki, w szczególności z zaburzeniami psychicznymi, osobie opuszczającej pieczę zastępczą w rozumieniu przepisów o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, młodzieżowy ośrodek wychowawczy, zakład dla nieletnich, a także cudzoziemcowi, który uzyskał w Rzeczypospolitej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, może być przyznany pobyt w mieszkaniu chronionym. Mieszkanie chronione jest formą pomocy społecznej przygotowującą osoby tam przebywające, pod opieką specjalistów, do prowadzenia samodzielnego życia lub zastępującą pobyt w placówce zapewniającej całodobową opiekę. Mieszkanie chronione zapewnia warunki samodzielnego funkcjonowania
w środowisku, w integracji ze społecznością lokalną.